غارهای زنجان (زنگان) نمادی از تاریخ و طبیعت زنجان

غارهای زنجان (زنگان) نمادی از تاریخ و طبیعت زنجان

غارهای زنگان  نمادی از تاریخ کهن و طبیعت با شکوه و زیبای این شهر است. در شهر زنگان  و در نقاط مختلف آن غارهای کوچک و بزرگی وجود دارد که شکوه طبیعت، عظمت و تاریخ کهن این دیدار را به خوبی بیان می‌کنند.  غارهای طبیعی و تاریخی استان همه ساله هزاران نفر را از نقاط مختلف را در ایام مختلف سال به سوی جلب می‌کنند.

غار تاریخی گلجیک زنگان  

غار تاریخی گلجیک زنگان  در 35 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زنگان  و در ارتفاعات مشرف به روستای حاج آرش از توابع شهرستان زنگان  واقع شده است.

این غار عظیم به طور طبیعی از فرسایش سنگ‌های آهکی موجود در غار پدید آمده و با داشتن آب و هوای مناسب، داخل آن مأمن انسان دوران پیش از تاریخ بوده است.

ابعاد غار تاریخی گلجیک 700 متر در صد متر و ارتفاع تقریبی آن 50 متر است که داخل غار آثار زیستی انسان در دوره آشولین تا بردوستین متعلق به 16 تا 30 هزار سال قبل از میلاد را نشان می‌دهد.

در داخل غار، ابزار، ادوات، تیغه‌های سنگی و استخوان حیوانات شکاری به مقدار فراوان دیده می‌شود.

آنچه که بیشتر از همه در خور بررسی، مطالعه و اهمیت است، آثار معماری موجود در غار و محصور کردن فضاهای زیستی و تعیین حریم‌ها و مطرح بودن مالکیت در آن است، که به نظر می‌رسد احداث حدود چهار کیلومتر راه، دسترسی سواره را برای انتقال تجهیزات و بررسی دقیق تر سیستماتیک ضروری می‌سازد، تا با سرمایه‌گذاری در آن برای ایجاد اماکن توریستی و سیاحتی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

علاوه بر آن صخره‌های جنوبی غار از سنگ‌های مرمر سبز بسیار ارزنده تشکیل شده که می‌تواند مورد بررسی و بهره‌برداری و استخراج قرار گیرد.

غار تاریخی کتله خور گرماب

غار کتله خور در دل کوه‌های آهکی جنوب روستای گرماب واقع شده و از مرکز بخش 10 کیلومتر با استفاده از معبر ماشین رو فاصله دارد که این فاصله در مسیر پیاده‌رو به دو کیلومتر تقلیل می‌یابد.

روستای گرماب به عنوان مرکز بخشی به همین نام از توابع شهرستان خدابنده در منتهی الیه سمت جنوبی استان زنگان  واقع شده و از طرف شرق با استان همدان و از جانب غرب با استان کردستان هم‌مرز است.

این منطقه که به بخش افشار یا قشلاقات افشار معروف است، دارای 126 روستای مسکونی بوده و ساکنان آن را ایل معروف به شاه سون‌های افشاری تشکیل داده است.

از آثار تاریخی شناسایی شده این منطقه تکمه تپه(تپه خاکریز) واقع در قشلاقات افشار را می‌توان نام برد که سفال‌های نخودی رنگ منقوش به نقوش و خطوط هندسی و سیاهرنگ یادگارهایی از زندگی در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد موسوم به دوران آغاز ادبیات را معرفی می‌کند.

توجیه حد فاصل زمانی 30 هزار سال قبل از میلاد(فرهنگ بردوستین) و 3 هزار سال قبل از میلاد(فرهنگ سفال نخودی رنگ) در طبیعت کوهستانی مناطق، قابل بحث و بررسی است.

غار کتله خور با طول تقریبی 10 کیلومتر ابتدا در سال 1331 هجری شمسی توسط گروه کوهنوردی زنگان  مورد بازدید قرار گرفت.

این غار به طور طبیعی از شسته شدن و فرسایش آهک و حرکات تکتونیکی ایجاد شده و تعیین قدمت آن مستلزم انجام آزمایش‌های پتاسیم آرگون یا جهت قطب مغناطیسی است.

دهانه این غار در ارتفاع 11 متری از سطح مسیل که مشرف بر آن است قرار گرفته و در وضعیت فعلی قطری معادل 40/1 متر دارد.

ابتدای غار تا عمق 150 متری شبیه به راسته بازارهای معمولی است با این تفاوت که عناصر و اندام‌های آن اندکی از بازار کوچک‌تر است، کف این قسمت را لایه‌ای از خاک و خاکستر پر کرده و از عمق 150 متری تا عمق 700 متری گشایش نسبتا زیادی در غار حاصل شده و شعب متعددی به وجود آمده است.

معبر غار پس از عمق 700 متر به طول 60 متر تنگتر و سقف آن کوتاهتر شده و به آبراه قنوات شبیه است.

پس از عبور از این منطقه محل وسیع و مسطحی ظاهر می‌شود که به شبستان مساجد شبیه است.

در ضلع شرقی آن برکه آبی به ابعاد 35 متر وجود دارد که دارای آب زلال و گوارا است.

تا عمق 700 متری در فضای ظلمانی غار آثار حیات که به انواع استخوان و سفال محدود می‌شود قابل رویت است.

آثار جمع‌آوری شده عمدتا سفال شکسته‌های سطحی و پراکنده است، قدیمی‌ترین نوع این آثار، سفال تیره رنگ دود زده با نقش داغدار با دسته‌ای به روش ساخت افزوده با تمپر گیاهی و دست‌ساز است و از نظر زمانی متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است.

دومین نوع از آثار جمع‌آوری شده، سفال‌های دست‌ساز دارای پوشش است. روی سفال به رنگ قرمز متمایل به رنگ قهوه‌ای و نسبتا خشن و با سفال‌های شناخته شده قرون اول تا سوم میلادی قابل مقایسه است.

سومین نوع آثار جمع‌آوری شده، سفال‌های دوران جدید است که به شکل کوزه و بشقاب بوده و در مقطع فعلی ارزش تاریخی ندارند.

در نتیجه با توجه به حجم و وسعت غار و مقایسه آن با غارهای تاریخی شناخته شده و همچنین موقعیت مکانی آن و از همه مهم‌تر وجود لایه تاریخی ضخیم در ابتدای غار تا عمق 150 متری و مطالعه آثار جمع‌آوری شده، این محل می‌تواند یکی از پناهگاه‌های انسانی در دوران سنگ و دوران آغاز ادبیات باشد.

غار خرمنه سر زنگان  

این غار در کوه بلند و سر به فلک کشیده خرمنه سر در سمت شمالی روستای شاه‌نشین و یا به اصطلاح متداول و معمولی محل(شانیش) واقع شده که غار عظیم و با ابهت خرمنه سر نیز در دل این کوه و در ارتفاع یک هزار و 600 متری از سطح دریا قرار دارد.

برای رسیدن به دهانه غار در ابتدا از بستر رودخانه‌ای که از کوه‌های شمالی شانیش سرچشمه می‌گیرد، همچنین از میان درختان سرسبز و زیبای زیتون و انجیر باید گذشت و به سوی ارتفاعات شمالی پیش رفت، در نزدیکی قله کوه خرمنه سر دهانه مشبک و پنجره مانند و در عین حال نسبتا وسیع غار خرمنه سر واقع شده است. این دهانه ربطی به غار اصلی ندارد و نباید به جای مدخل غار اصلی منظور شود.

پیدا شدن ظروف شکسته سفالین حاکی از این مسئله است که در گذشته‌های دور این غار محل زندگی یا پناهگاه قوم و قبیله‌ای بوده است.

مطالعات سطحی دو دوره استقرار کاملاً روشن و متمایز را عرضه می‌کند، دوره نخستین شامل ابزار و ادوات سنگی و تیغه‌های سنگ چخماق متعلق به زندگی غارنشینی انسان پیش از تاریخ است که تعیین قدمت آن با اطلاعات موجود و بدون مقایسه با آثار شناخته شده و انجام آزمایش‌های لازم کاری بس دشوار خواهد بود اما آنچه که مسلم است قدمت استقرار دوره نخستین در این غار تاریخی پیش از هزاره پنجم قبل از میلاد است.

دوره دوم آثار زیستی مشخص و روشن است؛ آثار سفالی و ادوات زیستی موجود در اتاق‌‌ها و دهلیزها، متعلق به اوایل قرن چهارم هجری قمری است.

این غار تاریخی با قلعه شمیران یا سمیران که امروزه به نام مجموعه تاریخی قاسم آباد در ساحل راست رودخانه قزل اوزن قرار گرفته، در ارتباط است؛ به عبارتی دیگر عمال و سرکردگان حکومت کنگریان از این غار به عنوان پناهگاه امنی در مقابل فشارهای سیاسی بغداد استفاده می‌کردند.

به طور کلی این منطقه برخلاف فلات مرکزی ایران که استقرارهای پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات لاینقطع قابل تعقیب و بررسی است، به لحاظ کوهستانی و صعب العبور بودن آن یک برزخ و ابهام 10 هزار ساله را نشان می‌دهد، به عبارتی دیگر ادامه و ارتباط تمدن‌های مستقر در تپه حصار دامغان، تپه سیلک کاشان، تپه چشمه علی شهر ری، سایت تاریخی سگزآباد و تپه زاغه دشت قزوین که اقوام ساکن و بومی در فلات ایران به حیات خود ادامه داده است و پس از طی دوران نو سنگی طریق تعالی پیموده و به تمدن شایانی رسیده است، به طوری که آثار تکنیکی و هنری آنها انسان قرن بیستم را به تعجب و تحسین وا می دارد و با عنوان تمدن فلات ایران و یا تمدن سفال نخودی رنگ مشهور و معروف است، به طور عام و چشمگیر در منطقه وجود ندارد و با بررسی‌ها به عمل آمده تنها چند مورد در آن دیده می‌شود که ادامه تمدن دشت قزوین، از اوایل هزاره پنجم تا اواخر هزارعه دوم قبل از میلاد را نشان می‌دهد.

با این اوصاف زمان عصر نو سنگی در این مناطق به طول انجامیده و در نتیجه اقوام مستقر در این منطقه تا اواسط هزاره سوم قبل از میلاد به روش شکار ورزی ادامه حیات داده‌اند.

زیبایی غارهای استان زنگان  نشان می‌دهد که اگر در بخش گردشگری این غارها تلاش شود، توانایی جذب بیش از پیش گردشگران داخلی و جهانگردان خارجی دارد که این امر موجب رونق گردشگری در این منطقه می‌شود.