دریاچه ارومیه و وظیفه ملی ما

دریاچه ارومیه و وظیفه ملی ما

آیتان تبریزلی (آذراوغلو)

در قرنی زندگی می کنیم که گروهها، انجمن ها و تشکلهای مختلفی برای حفاظت از محیط زیست تشکیل یافته و به فعالیت مشغول هستند. این نشانگر اهمیت محیط زیست و توجه به آینده زندگی سالم بشری می باشد. به طوریکه "حفاظت محیط زیست در قرن بیست و یکم به عنوان یکی از هشت هدف توسعه هزاره و یکی از سه پایهٔ توسعهٔ پایدار شناخته می‌شود. "(1) و "بر اساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال ۲۰۰۱، تقریباً تمامی عوامل تشکیل‌دهندهٔ محیط زیست تحت تأثیر فعالیت‌های انسان قرار گرفته‌اند." (2) در ایران نیز وظیفه حمایت از محیط زیست به عهده  سازمان حفاظت محیط زیست ایران می باشد. "سازمان حفاظت محیط زیست ایران سازمانی دولتی است که بر امور مربوط به حفظ محیط زیست ایران نظارت دارد. این سازمان وابسته به ریاست جمهوری ایران است ، از مهمترین وظایف آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به منظور حفاظت از محیط زیست و تضمین بهره‌مندی درست و مستمر از محیط زیست و همسو با توسعه پایدار.

۲- پیش‌گیری و ممانعت از تخریب و آلودگی محیط زیست.

۳- حفاظت از تنوع‌زیستی کشور".

تعاریف مختلفی برای حفاظت از محیط زیست وجود دارد ولی در یک تعریف کلی می توان گفت: " حفاظت محیط زیست به هرگونه عملیاتی که برای نگهداری محیط زیست یا جلوگیری از تخریب آن صورت می‌گیرد، گفته می‌شود."(3)

حفاظت از محیط زیست وظیفه انسانی هر فردی می باشد ولی برای داشتن ضمانت های اجرایی لازم در این خصوص، ضروریست که علاوه بر NGO های (تشکلهای غیردولتی) طرفدار محیط زیست، تشکلهایی نیز از طرف دولتها و سازمانهای بین المللی به صورت جدی نسبت به این امر اقدم کنند.

"دریاچه‌ی ارومیه پنج هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و طول آن یعنی شمال به جنوب حدود ۱۴۰ کیلومتر است. روزی روزگاری که حال این دریاچه خوب بود، شوری آب حدود ۸۰ تا ۱۲۰ گرم نمک در لیتر بود. در این زمان بود که حدود ۴۰ هزار فلامینگو و 20 هزار پلیکان به همراه بسیاری از غازها و اردک ها وجود داشت که در این دریاچه یا زاد و ولد می‌کردند و یا زمستان گذرانی می کردند.

الان مقدار شوری آب تقریبا بیش از حد اشباع است. یعنی شما کریستال‌های نمک را در داخل آب در حال حرکت مشاهده می‌کنید. یعنی شوری آب بیش از ۳۴۰ گرم نمک در لیتر است. این مساله، حیات را دردریاچه‌ی ارومیه مختل کرده است.

در این دریاچه جانوری به نام «آرتمیا» وجود دارد که به نام خود ارومیه هم معروف است (آرتمیا اورومیانا). این موجود در شوری بالا می‌میرد. اگر شما الان از آب دریاچه نمونه‌گیری کنید، می‌بینید که این موجودات مرده‌اند. در حالی که آرتمیا حلقه‌ی اول زنجیره‌ی غذایی را تولید می‌کند و فلامینگوها از این ها تغذیه می‌کنند". (4)

دریاچه ارومیه نیز جزء زیست بومهای مهم دنیا می باشد ولی در دهه اخیر با توجه به عملکردهای ناصحیح در وضعیت بحرانی قرار گرفته است.

 کلمات کلیدی: اورمو گؤلو، دریاچه ارومیه (اورمیه)، محیط زیست، ملت آذربایجان، کنگره، تبعیض، آذربایجان غربی، تراختور، تراکتور.

 محیط زیست دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه در آذربایجان واقع گردیده است. " این دریاچه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ آب‌شور دنیا است"(5) حوضهٔ آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع است^.(6) که پیرامون ۳٪ مساحت کل کشور ایران را دربر می‌گیرد. این حوضه با داشتن دشت‌هایی مانند دشت تبریز، ارومیه، مراغه، سویوق بولاق (مهاباد)، قوشاچای (میاندوآب)، سولدوز ( نقده)، سلماس، پیرانشهر، آذرشهر و اشنویه، یکی از کانون‌های ارزشمند فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران به‌شمار می‌رود.(7)

آب دریاچهٔ ارومیه از دستهٔ آب‌های کلروره سدیک می‌باشد و گل دریاچهٔ ارومیه خمیری سیاه‌رنگ و جزو گل‌های کلروره‌است که دارای خاصیت درمانی برای بیماری‌هایی چون رماتیسم و آرتروز و بیماری‌های زنانه‌است.(8)

دریاچهٔ ارومیه دارای ۱۰۲ جزیره‌است که همهٔ آن‌ها از سوی سازمان یونسکو به عنوان اندوخته طبیعی جهان به ثبت رسیده‌است. جزیره اِشک، زیستگاه پرندگان زیبای کوچگ، از جمله مرغ آتش و تنجه و نیز گوزن زرد ایرانی است. برای گشت و گذار در دریاچه و جزیره‌های آن می‌توان از دو کشتی سهند و نوح، یا قایق‌های گوناگون در بندر گولمانخانه بهره گرفت.

با وجود اینکه دریاچه ارومیه یکی از زیستگاههای مهم در آذربایجان می باشد قابلیت آن را دارد که به لحاظ ویژگیهای خاص خود، توریستهای مختلفی را جذب منطقه آذربایجان کند ولی متاسفانه به دلیل سیاستهای اعمالی غلط از سوی سردمداران دولتی در ایران در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.

بر اساس آمارهای منتشره از رسانه های عمومی در ایران که با وجود سانسورهای مختلف تنها قسمتی از آنها منتشر شده است به خوبی به بحرانی بودن وضعیت دریاچه ارومیه پی می بریم.

علاوه بر آمارهای داخلی، بسیاری از رسانه های عمومی جهان نیز به وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه اشاره کرده و وضعیت این زیست بوم را حاد و خطرناک اعلام کرده اند. به طور مثال روزنامه "وانگواردیا چهارمین روزنامه پر تیراژ اسپانیا می نویسد: دریاچه ارومیه در حال مرگ است.

در این نوشته با اشاره به اهمیت دریاچه ارومیه که به عنوان یکی از میراثهای بشری در سازمان ملل به ثبت رسیده است، به سیاستهای یران در خشک شدن عمدی این دریاچه پرداخته شده است.

این روزنامه در توضیح علت خشک شدن این دریاچه می نویسد: گروه های سیاسی ایرانی می گویند مشکل در حفظ دریاچه، از بی تفاوتی دولت نسبت به مناطق غیر فارس ایران و بخصوص مناطق تورک نشین نشات می گیرد. تاکنون نزدیک به 20 سد بر روی رودخانه های تامین کننده آب این دریاچه احداث شده و بیش از 275 پروژه برای جلوگیری از ورود آب به این زیستگاه طبیعی صورت گرفته است.

 مرگ تدریجی دریاچه ارومیه

با توجه به ویژگیهای بارز زیست محیطی و در مانی دریاچه ارومیه، امروز شاهد آن هستیم که این دریاچه تدریجاً در حال نابودی می باشد. هر چند که در این میان اعتراضات مختلفی از سوی تشکلهای حامی محیط زیست و متخصصان امر صورت گرفته است ولی با اینحال کم توجهی مقامات دولتی ایران و اعمال سیساتهای تبعیض آمیز نسبت به این زیستگاه، روز به روز بر وضعیت خطرناک آن می افزاید. بر اساس آمارهای منتشره بخشی از خشکی دریاچه ارومیه در اثر کاهش نزولات جوی می باشد ولی عمده ترین دلیل خشک شدن این دریاچه منحصر به فرد‌‌، عبارت است از سد سازی های غیراصولی بر روی حوزه های آبریز این دریاچه و همچنین احداث غیر اصولی پل میانگذر (شهید کلانتری) بر روی آن.

"میزان تبخیر آب از دریاچه حدود 5/5  میلیارد متر مکعب در سال است در حالی که هم اکنون ورودی آن حدود 5/1  میلیارد متر مکعب است و این دریاچه را در سراشیبی سقوط قرار داده است. به گفته کارشناسان در سال  1376 با یک برآورد علمی ارزش دریاچه ارومیه فقط از نظر ذخایر آرتمیا معادل 10  میلیارد دلار تخمین زده شد. اگر این بلا بر سر دریاچه ارومیه نیامده بود این رقم امروز بسیار بیشتر بود چرا که هر کیلو سیست آرتمیا حدود 65  دلار است."(10)

" سطح آب پارک دریاچه ارومیه با وسعت 570 هزار هکتار در حال حاضر 2.5 متر پایین تر از سطح اکولوژیکی آن در شرایط عادی است.

سد سازی روی رودخانه‌های زرینه‌‌رود، سیمینه‌‌رود، گدار و باراندوز با هدف تولید برق سبب شده عمق آب در این دریاچه از 16 تا 22 متر به کمتر از پنج متر برسد.

از نظر کارشناسان محیط‌ زیست، احداث پل میانگذر به صورت غیراصولی انجام گرفته است و موافقت سازمان حفاظت محیط زیست، اقدامی سیاسی محسوب می‌شود. به اعتقاد متخصصان، در حال حاضر با این که کار از کار گذشته است، باز هم می‌توان با اصلاحاتی در ساختار این میان‌گذر جلوی نابودی دریاچه را گرفت.

افتتاح پل میان‌گذر شهید کلانتری از نظر اقتصادی تأثیر مثبتی بر اقتصاد آذربایجان گذاشته است؛ اما مسئله‌ بسیار مهم حفظ و ادامه حیات این دریاچه است.

در طراحی این پل، از الگوی احداث پلی که روی دریاچه نمک ایالت یوتا آمریکا ساخته شده، استفاده گردیده است که به دریاچه ارومیه شباهت دارد.

اما دکتر اسماعیل کهرم، استاد محیط ‌زیست دانشگاه می‌گوید:" دریاچه‌ها مانند بدن انسان که سیستم گردش خون دارد، سیستم گردش آب دارند. گردش آب، اکسیژن و غذا را به نقاط مختلف دریاچه می‌برد. ما با ایجاد میان‌گذر {قسمتهای خاکی طرفین میانگذر} در این دریاچه اختلال ایجاد و آن را بیمار کرده‌ایم."

او ایالات متحده را مثال می‌زند:" در سراسر این کشور قطار و اتومبیل از روی تالاب‌ها و دریاچه‌ها عبور می‌کنند اما هیچ‌کس کوه را نریخته درون دریاچه یا تالاب. آنها با استفاده از ستون‌های متعدد این عمل را انجام داده‌اند."

محمد جواد محمدی زاده، رئیس سازمان محیط زیست ایران هم با انتقاد از لحاظ نشدن دانش زیست‌ محیطی در احداث پل میان‌گذر ارومیه گفت:" احداث این میان‌گذر از ۲۰ سال پیش آغاز شده بود که متأسفانه در آن زمان دانش فنی زیست‌محیطی به کار بسته نشد."(11)

بنا به اعتقاد دکتر اسماعیل کهرم "ساخت بزرگ‌راه شهید کلانتری است که دریاچه را درست به نصف تقسیم می‌کند؛ یعنی در حقیقت به نسبت چهل درصد و شصت درصد. این جاده باعث شده است که تمام گردش‌های طبیعی در داخل دریاچه‌ی ارومیه متوقف شود. گردش آب در داخل دریاچه در جهت عقربه‌های ساعت است و باعث می‌شود که اکسیژن و مواد غذایی منتقل شده و در تمام سطح دریاچه بگردد و مجددا به نقطه‌ی آغاز برگردد".(12)

با توجه به موارد مذکور در بالا ، وضعیت زیست محیطی دریاچه ارومیه روزبه روز وخیم تر می شود .

 عدم وجود ضمانتهای اجرائی قانونی

عملکردهای تبعیض آمیز دولتمردان ایران نسبت به منطقه آذربایجان سالیان سال است که ادامه دارد در این میان با موشکافی سیاستهای مذکور پی به این موضوع می بریم که عدم بهبود وضعیت زیست محیطی دریاچه ارومیه در سالهای اخیر رابطه مستقیمی دارد با سیاستهای مغرضانه مرکزنشینان. با وجود اینکه در دنیای کنونی به مقوله محیط زیست و زیست بومها اهمیت ویژه ای قائل می گردد و ضمانت اجراهای قانونی لازم نیز در خصوص حفظ این محیطها به عمل می آید، در کشور ایران، در خصوص منابع طبیعی آذربایجان چنین روندی مشاهده نمی شود و به عنوان نمونه، پیاده سازی سیاستهای غیر فنی و مغرضانه در خصوص دریاچه ارومیه، وضعیت حادی را به وجود آورده است. طبق اصل پنجاه قانون اساسی ایران :" در جمهوری اسلامی، حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشد وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است."

وظیفه اجرای این اصل به عهده دولت می باشد؛ اما عملاً هیچ عملکرد صحیحی در خصوص اجرای این اصل مشاهده نمی گردد. با وجود اینکه وظیفه حمایت از محیط زیست به عهده  سازمان حفاظت محیط زیست ایران واگذار گردیده است این سازمان در خصوص جلوگیری از اقدامات مغرضانه و غیر فنی، واکنش کارائی انجام نداده است و همچنین علیرغم تاکید اصل پنجاه قانون اساسی و قوانین مربوط به حفظ محیط زیست، تاکنون هیچ شکایتی علیه ارگانهای مسئول طرح نگردیده است.

با نگاهی به بند آخر اصل پنجاه قانون اساسی، در می یابیم که عملکردهای غیراصولی در خصوص سد سازی ها و احداث قسمت خاکی پل میانگذر دریاچه ارومیه، تماماً جزء خط قرمزهایی است که قانون آن را مشخص کرده است. لذا عدم رعایت نظامات فنی، مستقیماً حقوق محیط زیست را پایمال کرده است و تضییع این حقوق همانا پایمال شدن حق حیات ملت آذربایجان می باشد. چرا که داشتن محیط زیست سالم جزء حق حیات می باشد. البته به طریق اولی تضییع و نادیده گرفتن این حق و سبب شدن برای نابودی این دریاچه ، نمونه ای از تبعیضات روا شده نسبت به آذربایجان می باشد.

نتیجتاً برای بهبود وضعیت دریاچه ارومیه لازم است قوانین حفاظت از محیط زیست مورد تصویب قرار گرفته و قوانین مذکور ضمانت اجراهای لازم و کاربردی داشته باشند و هر چه سریعتر جلوی اقدامات غیرفنی گرفته شده و از نظریات کارشناسان استفاده گردد. مطمئناً ملت آذربایجان خواستار ارتباط شرق دریاچه ارومیه با غرب آن هستند ولی این دلیل نمی شود که با عملکردهای مغرضانه دولت ایران منابع طبیعی آذربایجان نابود گردند.

  نقش ملت آذربایجان

الان چندین سال است که دریاچه ارومیه بر اثر اقدامات مغرضانه و غیر فنی دولتمردان ایران رو به نابودی می باشد و با وجود قوانین مصرحه در خصوص ممنوعیت این اقدامات، هیچ واکنشی از طرف مسئولین محیط زیست مشاهده نمی گردد. لذا باز هم این ملت آذربایجان می باشد که  می توانند به صورت مدنی و با تجمع در کنار دریاچه ارومیه  و با ریختن سمبلیک آب به این دریاچه هشداری بدهند برای مسئولین و آگاه نمودن جهانیان.

سالیان سال است که در آذربایجان، منابع طبیعی و اماکن باستانی و تاریخی مورد تاخت و تاز قرار می گیرند. از نمونه های آن می توان به معدن سونگون، قلعه بابک، ارک علیشاه، حسنلی تپه سی (تپه حسنلو)، جنلگهای قاراداغ (ارسباران)، گؤی مچید (مسجد کبود)، مئیدان چایی (مهران رود) و... اشاره کرد

برای حضور میلیونی در روز 13 فروردین ماه میتوان به نمونه ملی اخیر اشاره کرد. امروزه شاهد هستیم که اگر چه قسمتی از هواداری از پدیده تیم فوتبال تراختور (تراکتور) مربوط به  هیجانات عمومی و عشق به فوتبال می باشد ولی بخش عمده آن عبارت است از صدای میلیونها آذربایجانی در احقاق حقوق انسانی،اسلامی و زبانی خویش. گفتنی است که اعتراضات مذکور کاملاً مدنی می باشند چرا که حتی خبرنگاران خارجی نیز به جهت منحصر به فردن بودن چنین پدیده ای از اقصی نقاط مختلف دنیا برای تهیه خبر به استادیوم می آیند.

با وضعیتی که دریاچه ارومیه پیدا کرده است و با دیدگاههایی که حتی کارشناسان دانشگاههای ایران در خصوص اقدامات مغرضانه و غیرفنی اعلام می کنند و با وجودی که هیچ اقدامی در جهت جلوگیری از نابودی و بهبود وضعیت دریاچه ارومیه از طرف دولتمردان ایرانی به عمل نمی آید لازم  است ملت آذربایجان مثل همیشه در صحنه حضور یافته و با گردهمایی میلیونی خویش به صورت مدنی اعتراضات خویش را نشان دهند. این اعتراض می تواند با یک تجمع میلیونی و با ریختن سمبولیک آب به دریاچه ارومیه همراه باشد.

 پیشنهاداتی برای برپایی این کنگره میلیونی:

مطمئناً هدف اصلی این کنگره اعلام هشدار نسبت به وضعیت بحرانی این دریاچه نسبت به جهانیان و علی الخصوص مسئولین مغرض می باشد. لذا چگونگی برپایی این همایش و نتایج آن می تواند بدین صورت باشد:

1-     تجمع میلیونی در پل میانگذر دریاچه ارومیه (ساعت 12 ظهر)، همچنین راه اندازی زنجیره انسانی به دور دریاچه ارومیه و ریختن سمبولیک آب به این دریاچه.

2-     در دست گرفتن پلاکاردهایی در خصوص نجات  این دریاچه و حمایت از حقوق محیط زیست در آذربایجان و نجات زیست بومهای دیگر آذربایجان.

3-     در دست گرفتن گرفتن پلاکاردهایی در خصوص جلوگیری از تخریب اماکن باستانی و مذهبی! آذربایجان از جمله ارک علیشاه، قلعه بابک، مسجد کبود و...

4-     در دست گرفتن پلاکاردهایی مبنی بر حمایت از نخبه گان آذربایجانی همچون رضا کهولی که در زمینه بهبود وضعیت محیط زیست آذربایجان می توانند مثمر ثمر باشند. لازم به ذکر است، رضا کهولی مخترع آذربایجانی اختراع جهانی خود را با عنوان بارورکردن ابرها به ثبت رسانید که این اختراع می تواند در مناطق مختلف آذربایجان از جمله دریاچه ارومیه در زمانهای کمبود نزولات آسمانی مورد استفاده قرار گیرد. اما متاسفانه دولتمردان ایران همچون گذشته مانع فعالیت و عدم ارائه امکانات لازم به نخبه گان آذربایجانی بوده و هستند  تا مبادا در مناطق آذربایجانی به خدمت رسانی مشغول باشند.

5-     لازم است از تمامی شهرهای مختلف آذربایجان همچون  تبریز، اردبیل، زنجان، ارومیه، همدان، اراک و... ملت آذربایجان در این کنگره میلیونی حضور به هم رسانند؛ تا جلوی سیاستهایی که همواره سعی بر تفرقه اندازی در آذربایجان را دارند گرفته شود.

نتایج :

1-     حضور میلیونی در کنار دریاچه ارومیه نه تنها  به منطقه، بلکه به کل دنیا نشان خواهد داد که آذربایجان در اعتراضات خویش نسبت به تبعیضات روا داشته شده ، هموراه جزء اولین ها می باشد. حامیان محیط زیست در دنیا شاهد خواهند بود که یک ملت علاوه بر تشکلهای مردمی خویش در حمایت از محیط زیست، در مواقعی نیز به صورت میلیونی اعتراض خود را نسبت به  نابودی و نجات یک زیست بوم نشان می دهند. این می تواند الگویی برای تمامی دوستداران محیط زیست باشد.

2-     همواره نسبت به آذربایجان تبعیضات مختلف در زمینه حقوق محیط زیست، حقوق زبانی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی روا داشته شده است. با وجود اینکه  در کشوری همچون ایران، آذربایجان پیشگام حرکتهای دموکراتیک و آزادیخواهانه بوده است ولی سهم ملت آذربایجان چیزی جزء تبعیض و اهانت نبوده است.

حضور میلیونی ملت آذربایجان نشان خواهد داد که هیچ سیاستی نخواهد توانست آذربایجانی را از آذربایجانی دور کند و هشداری خواهد بود برای کسانی که نسبت به تاریخ، اقتصاد و فرهنگ آذربایجان اقدامات مغرضانه انجام می دهند.

یازینین یازاری:
آیتان تبریزلی (آذراوغلو)